Biblia jako wzór gatunków literackich,

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

„Biblia” jako wzór gatunków literackich

 

   Biblia nie jest dziełem jednolitym. Powstała na przestrzeni wielu setek lat. Obejmuje zbiór ksiąg Starego Testamentu (powst. od XIII w. p.n.e. do I w. n.e.) i pism Nowego testamentu (powst. od 51 r. do 96 r. n.e.). Biblia jest najpopularniejszą księgą na świecie, arcydziełem literatury, w której zawarte są różne rodzaje i gatunki literackie. Do dziś dla wielu pisarzy i artystów, niezależnie od wyznawanego światopoglądu, stanowi niewyczerpane źródło m.in. wzorów podstaw, wątków literackich, symboli, anegdot, gatunków literackich.

   Świętą Księgę można traktować jako wzór gatunków i rodzajów literackich. Gatunek literacki jest pojęciem historycznym, które w miarę upływu czasu ewoluuje (rozwija się, zmienia, przekształca). Stąd też ten sam gatunek w różnych okresach literackich może określać inną „rzeczywistość literacką”. Podobnie rzecz ma się z tekstem biblijnym. Nazwy gatunkowe np.: opowiadanie, epos, saga rodu, nowela, pieśń, hymn, poemat, kronika, modlitwa, kazanie, list, tren, sentencja, dialog, monolog i inne, w dzisiejszym rozumieniu nie zawsze do niego pasują. Ludzie starożytni nie dysponowali bowiem takim zasobem słownictwa ani wiedzą jak ludzie współcześni. Wiedza starożytna była w znacznym stopniu ograniczona. Na określenie zjawisk, których nie rozumieli bądź nie umieli nazwać wprost, z dziedziny na przykład teologii czy filozofii, posługiwali się symbolem, alegorią, przenośnią, także przypowieścią, przykładem albo opowiadaniem. Teksty biblijne określa się terminami gatunkowymi, które powstały znacznie później na określenie przynależności gatunkowej dzieł literackich.

   Tak samo dzieje się z podziałem gatunków literackich w Biblii. Nie można do nich stosować dzisiejszego rozdziału na poezję i prozę, czy rodzaje: epikę, lirykę i dramat. Aby usystematyzować gatunkowe własności Pisma Świętego należy dokonać podziału jego ksiąg na trzy grupy: na księgi historyczne, dydaktyczno-mądrościowe i prorockie.

   Do ksiąg historycznych Starego testamentu należy przede wszystkim tzw. Tora, czyli Pięcioksiąg Mojżesza, obejmujący Księgę Rodzaju, Księgę Wyjścia, Księgę Kapłańską, Księgę Liczb i Księgę Powtórzonego Prawa. Gatunkiem otwierającym Księgę Genezis jest poemat epicki o stworzeniu świata i człowieka. Cechuje go nieokreśloność perspektywy czasowej, alegoryczna interpretacja zdarzeń i postaci oraz baśniowy realizm. Poemat ten przekształca się wkrótce w sagę rodową, opisującą dzieje potomków Adama i Ewy. realizm staje się tu kategorią nadrzędną w ukazywaniu postaci i związków pomiędzy nimi, perspektywa czasowa jest już wyraźna, a wydarzenia łączą się w ciąg przyczynowo-skutkowy. W ramach tej obszernej narracji możemy wyróżnić dwa drobniejsze gatunki: opowiadanie historyczne i nowelę dydaktyczną. Przykładem pierwszego z nich jest opowieść o potopie i Arce Noego, charakteryzująca się precyzją w ukazywaniu kolejnych zdarzeń, ścisłym określeniem czasu ich trwania oraz kończąca się wyraźnym epilogiem. Nowelą dydaktyczną jest opowiadanie o wieży Babel i pouczenie o tym, że pycha jest w oczach Boga godna nagany.

   Księgami historycznymi w Nowym Testamencie są przede wszystkim cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Najważniejszym gatunkiem literackim w nich wykorzystywanych jest przypowieść, czyli parabola. Jej istota polega na tym, że przedstawione w niej postaci i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. Świat przedstawiony przypowieści stanowi zbiór sytuacyjnych wykładników jakiejś ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej lub religijnej. Przypowieść niejednokrotnie zawiera rozwiniętą fabułę, jednakże jest ona z racji swego przykładowego charakteru silnie uschematyzowana i uboga w realia, które podlegają tu rygorystycznej selekcji ze względu na nadrzędny sens utworu. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga przejścia od jej znaczenia dosłownego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub moralnego. Innym epickim gatunkiem ksiąg historycznych była kronika, której elementy odnajdujemy przede wszystkim w Dziejach Apostolskich. Jej charakterystycznymi cechami są precyzja i realizm w oddawaniu szczegółów, dbałość o chronologiczny układ wydarzeń oraz dążenie do maksymalnej przejrzystości stylu.

   Drugą grupą pism biblijnych są tak zwane księgi mądrościowe, określane też mianem dydaktycznych. W Starym Testamencie zaliczają się do nich przede wszystkim Księga Mądrości i Księga Przysłów, a także Pieśń nad Pieśniami i Księga Psalmów. Obecnie są to dwa rodzaje literackie – epika i liryka. Do gatunków epickich zaliczyć można dialog i monolog filozoficzny, którego cechą jest wyrazista kreacja podmiotu mówiącego i odbiorcy, a także logiczny ciąg tematyczny wypowiedzi i liczne chwyty perswazyjne, takie jak napomnienie, pouczenie, przykład. Z tym typem wypowiedzi wiąże się taki gatunek literacki, jakim jest przysłowie. Jego istotą jest zwięzłość i precyzja w wyrażaniu ważnej prawdy ogólnej, która często wypływa z przedstawionej symbolicznie sytuacji, zaczerpniętej z życia codziennego. Jeżeli brakuje tej podstawy, mamy do czynienia z aforyzmem, w lapidarny i efektowny sposób wyrażającym pouczenie moralne bądź refleksję filozoficzną.

   Gatunkiem lirycznym ksiąg mądrościowych jest przede wszystkim psalm. Jest to pieśń religijna w formie hymnu bądź modlitwy, której adresatem jest Bóg. Cechuje się podniosłym stylem i jest zbudowany z tzw. wersetów biblijnych (dwa paralelne człony, z których drugi rozwija myśl zawartą w pierwszym). Innym gatunkiem lirycznym jest pieśń miłosna, wyróżniająca się bogatą metaforyką i kunsztownością stylu.

   Osiągnięciem literatury dydaktycznej w Nowym Testamencie jest stworzenie gatunku listu apostolskiego, którego tematem są sprawy doktryny religijnej, kultu, moralności. Również tutaj wyraźnie określony jest nadawca i adresat tekstu, a całość cechuje się prostą formą i dominacją stylu perswazyjnego.

   Trzecią grupę stanowią księgi prorockie. W Starym Testamencie do najważniejszych należą: Księga Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Daniela, zaś w Nowym Testamencie jedynym ich reprezentantem jest Apokalipsa św. Jana. Pojawiają się tu przede wszystkim gatunki o dominującej funkcji perswazyjnej, takie jak kazanie, mowa religijna i wyrocznia. Cechuje je wyraźne nastawienie na odbiorcę, skomplikowana metaforyka i skłonność do pouczeń moralnych. Bliskie liryce są dwa inne gatunki z ksiąg prorockich – lamentacja i apokalipsa. Lamentacja stanowi manifestację uczuć podmiotu lirycznego, co wiąże się z emocjonalnością stylu i korzystaniu z pytań i wykrzyknień retorycznych. Apokalipsa natomiast jest gatunkiem wizyjnym, ukazującym przyszłość, co wpływa na zawiłość metaforyki, zastosowanie poetyki onirycznej i nasycenie tekstu symbolami i alegoriami, nie zawsze zrozumiałymi dla odbiorcy.

   Księgi biblijne pisane były przez różnych autorów, przy użyciu odmiennych środków stylistycznych. Łączy je poetyckość języka, pełnego znaczeń i odniesień oraz przy tym obrazowość, która obok pierwotnego sensu nadaje im znaczenie metaforyczne. Wieloznaczna symbolika Biblii do dziś fascynuje, stając się dla pisarzy niewyczerpanym bogactwem tematów i wzorem gatunków do naśladowania, których przykłady spotykamy w całej polskiej literaturze.

 

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • braseria.xlx.pl

    •